Darbe girişiminin ardından Türkiye genelinde 21 Temmuz 2016’da ilan edilen ve 3 aylık sürelerle 7 kez uzatılan Olağanüstü Hal (OHAL) 19 Temmuz 2018’de sonra sona erdi. Ama değişen bir şey olmadı, çünkü giderayak çıkarılan 7145 sayılı torba kanunla OHAL’in yerini SOHAL (sürekli OHAL) aldı. OHAL ise, arkasında gözaltılar, tutuklamalar, yasaklar, ihraçlar, sansür, baskı, işkence, kapatma, cezasızlık ve hak ihlalleriyle dolu 2 yıl bıraktı.
Resmi verilere göre 160 bin kişi gözaltına alındı, 70 binden fazla kişi tutuklandı, 155 bin kişi hakkında ‘silahlı örgüte’ üye olmak suçundan soruşturma açıldı. İHOP/İnsan Hakları Ortak Platformu'nun verilerine göre ise tutuklamaların sayısı 228 bini aştı. 20 binden fazla sosyal medya kullanıcısı hakkında yasal işlem yapıldı. 134 binden fazla kamu görevlisi ihraç edildi. 70 gazete, 25 radyo, 20 dergi ve 18 televizyon kanalı kapatıldı. Binlerce derneğin kapısına mühür vuruldu. Grevler, basın açıklamaları, yürüyüşler yasaklandı. Milletvekilleri tutuklandı, belediyelere kayyum atandı.
Ülke bu süre boyunca -yasama ve yargı denetimi olmaksızın- çıkarılan kararnamelerle yönetilirken tüm yetkiler fiili olarak tek bir kişide –Erdoğan’da- toplandı. OHAL KHK’larında kişi ve kurumlara yönelik uygulanacak tedbirlerin yanı sıra mevzuat düzenlemeleri de yer aldı. En az 154 yasada yüzlerce değişiklik yapıldı. Düzenlemelerin çoğunluğu OHAL dönemi ile de sınırlı değil, kalıcı. Özetle OHAL, gerekçeleriyle hiç ilgisi olmayan kişi ve kurumlara, tüm muhaliflere, hak arayan herkese karşı silah olarak kullanıldı.
2 yıllık süre içerisinde yürürlüğe giren ve yeni kurum ihdas etmek, mevcut kurumları kaldırmak, ek madde koymak, mevcut maddede ekleme, çıkarma yapmak, yetki devri gibi yasal değişiklikler içeren 31 adet OHAL KHK’sı ve yapılan düzenlemelerden bazıları şöyle:
1- 667 Sayılı kararname (23 Temmuz 2016)
– Bin 78 sağlık ve eğitim kuruluşu, bin 229 vakıf ve dernek, 19 sendika ve 15 vakıf üniversitesi toplamda 2.342 kurum kapatıldı.
– OHAL süresince gözaltı süresi 30 güne çıkarıldı.
– Tüm kamu görevlileri artık sadece idari işlem ile işten atılabilecek. Yargı mensupları da dahil.
– OHAL Kararnameleri kapsamında karar alan ve işlem yapan kişilerin bu görevleri nedeniyle hukuki, idari, mali ve cezai sorumluluğu olmayacak.
– İdarenin OHAL KHK’larına dayanarak yaptığı işlemler açıkça hukuka aykırı olsa bile, idare mahkemeleri yürütmeyi durdurma kararı veremeyecek.
2- 668 sayılı KHK (27 Temmuz 2016)
– 3 haber ajansı, 16 TV kanalı, 23 radyo kanalı, 36’sı yerel, toplam 45 gazete, 15 dergi, 29 yayınevi toplamda 151 yayın organı kapatıldı.
– Cumhuriyet savcısının ve kolluğun yetkileri ciddi ölçüde genişletildi; soruşturma tedbirleri üzerindeki yargısal denetim zayıflatıldı ve işlevsiz kılındı. Savcılar -hakimlik kararı olmaksızın- yakalama ve arama emri çıkarabilecek; iletişimin tespiti, dinlenmesi ve kayda alınması kararı verebilecek. Kolluk görevlileri hakkında arama işlemi uygulanan kimseye ait belgelere hakim kararı gerekmeksizin el koyabilecek.
– Savcılık, gözaltındaki şüphelinin avukat ile görüşme hakkını ve avukatın dosyayı incelemesini ve belgelerden örnek almasını engelleyebilecek.
– İlk KHK’da getirilen hukuki ve cezai sorumsuzluğun kapsamına “darbe gecesi ve devamındaki terör eylemlerinin bastırılması” da eklendi.
– 149’u general/amiral bin 684 asker Türk Silahlı Kuvvetleri’nden ihraç edildi. Jandarma Genel Komutanlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığı, İçişleri Bakanlığına bağlandı.
3- 669 Sayılı KHK (31 Temmuz 2016)
– Milli güvenlik gerekçesiyle görevden uzaklaştırılan kamu görevlileri hakkında ilgili mevzuatta öngörülen soruşturma açma süreleri olağanüstü hal süresince uygulanmayacak.
– İflaslar OHAL süresince ertelenebilecek.
– 1389 askeri personel ihraç edildi. Harp Akademileri, askeri okullar kapatıldı. Milli Savunma Üniversitesi kuruldu. Yüksek Askeri Şura’nın yapısı değiştirildi. Genelkurmay Başkanı atanmak için kuvvet komutanlığı yapma şartı kaldırıldı. Başta GATA olmak üzere askeri hastaneler Sağlık Bakanlığına devredildi.
4- 670 sayılı KHK (17 Ağustos 2016)
– 2.692 kamu personeli ihraç edildi. Bu kişilere ayrıca tebligat da yapılmayacak.
– Kamu ve özel tüm kurum ve kuruluşlar, hakkında inceleme ve soruşturma yürütülen kişiler ile bunların eş ve çocuklarına ait her türlü kişisel bilgiyi, bu bilgileri isteyen yetkili kuruma vakit geçirilmeksizin vermek zorunda.
5- 671 sayılı KHK (17 Ağustos 2016)
– Telekomünikasyon İletişim Başkanlığı (TİB) kapatıldı, yetkileri Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumuna (BTK) devredildi. Anayasada yalnız hakim kararıyla kısıtlanabilen haberleşme özgürlüğü, BTK tarafından ve hakim kararı olmaksızın kısıtlanabilecek.
– Cezaevleri dolup taşarken, yeni tutuklamalara yer açılması için denetimli serbestlik süresi 1 yıldan 2 yıla çıkarıldı, koşullu salıverilme süresi cezanın üçte ikisinden yarısına düşürüldü.
6- 672 sayılı KHK (1 Eylül 2016)
– Milli Eğitim Bakanlığından 28.163, Sağlık Bakanlığı ve bağlı kuruluşlardan 2.018 ve üniversitelerden 2.346; toplam olarak 42.000’den fazla kişi ihraç edildi.
7- 673 sayılı KHK (1 Eylül 2016)
– Kamu iştiraklerinde çalışan işçilerden terör örgütleriyle bağlantı gerekçesiyle sözleşmesi feshedilenler başka kamu kurumlarında da işe alınmayacak. İşyeri hekimi, iş sağlığı ve güvenliği uzmanı gibi görevlerdeki kişilerden terör örgütleriyle bağlantılı olduğu varsayılanların yetki belgeleri iptal edildi.
8- 674 sayılı KHK (1 Eylül 2016)
– İçişleri Bakanlığı, belediye başkanların görevden alarak yerlerine kayyum atayabilecek.
– Devlet üniversitelerinde 33/A kadrosuyla görev yapan (güvenceli kadro) ve Öğretim Üyesi Yetiştirme Programı (ÖYP) kapsamında atanan tüm akademisyenler 50/D maddesine geçirildi. Böylece iş güvenceleri ellerinden alındı.
– OHAL kapsamında kayyum atanan şirketlerde görev TMSF’ye devredildi. Tüzel kişiler yanında gerçek kişilere de kayyum atanması imkanı getirildi.
– Valiler, illerinde çıkabilecek olaylarda silahlı kuvvetlerden yararlanabilecek.
9- 675 sayılı KHK (29 Ekim 2016)
– 1.262’si akademisyen 10.131 kamu çalışanı ihraç edildi.
– 10 gazete, 2 haber ajansı ve 3 dergi toplamda 15 yayın kuruluşu kapatıldı.
10- 676 sayılı KHK (29 Ekim 2016)
– Bir kişi, yargılama sırasında en çok üç avukat tarafından savunulabilecek. Avukat görüşüne de kısıtlama getirildi. Avukatla yapılan görüşmeler sesli ve/veya görüntülü olarak kaydedilecek ve yargılamaya avukat olmadan da devam edilebilecek.
– Adil yargılanma hakkının temel unsurlarından biri olan “sanığın gösterdiği tanık veya uzman kişinin duruşmada dinlenmesi” talebi, hâkim tarafından reddedilebilecek.
– Üniversitelerdeki rektör seçimleri kaldırıldı. Rektörler, YÖK’ün önerdiği üç aday arasından Cumhurbaşkanınca atanacak.
– Memuriyete girişte güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması zorunlu hale getirildi.
– Devlet memurluğundan çıkarma şartlarına “örgüt propagandası suçlaması” eklendi.
– Yabancılar kanununa “terör örgütleriyle ilişkili olduğu değerlendirilenlerin, -uluslararası koruma statüsü olsa bile- sınırdışı edilebileceği” ibaresi eklendi.
11- 677 sayılı KHK (22 Kasım 2016)
– 375 dernek ve 9 medya kuruluşu kapatıldı.
– 242'si akademisyen 15.726 kamu çalışanı meslekten ihraç edildi.
– “Terör” suçlamasıyla tutuklu bulunanların -merkezî sınavlar da dahil- eğitim kurumları ve kamu kurum ve kuruluşları sınavlarına girişi yasaklandı.
12- 678 sayılı KHK (22 Kasım 2016)
– Anayasa Mahkemesi’nin 2014 yılında iptal ettiği şehir içi toplu ulaşım ve bankacılık sektöründeki grev yasakları geri getirildi. Belediyelerdeki grevler 60 gün süreyle ertelenebilecek. Kayyum atanan belediyelerde, belediye hizmeti başka bir belediye tarafından yerine getirilebilecek.
– Otellerde yapılan kayıtlar kolluk güçlerine anında bildirilecek.
13- 679 sayılı KHK (6 Ocak 2017)
– 83 dernek kapatıldı.
– 631’i akademisyen toplamda 8.400 kamu personeli meslekten atıldı.
14- 680 sayılı KHK (6 Ocak 2017)
– Yüksek yargı mensuplarının soruşturma ve kovuşturma usullerine ilişkin değişiklikler yapıldı. HSYK üyeleri hakkında kişisel suçlarda daha önce Yargıtay Ceza Genel Kurulunda açılan kamu davası artık Yargıtay'ın ilgili dairesinde görülecek. Ayrıca hakim ve savcıların kişisel suçları hakkında soruşturma ve kovuşturma yapma yetkisi, ilgilinin görev yaptığı yerdeki il cumhuriyet başsavcılığı ve aynı yer ağır ceza mahkemesine verildi.
– Yabancı ülkelerde bulunan yurttaşlar, “Yurda dön” çağrısına rağmen üç ay içinde dönmemeleri halinde, Bakanlar Kurulu kararıyla vatandaşlıktan çıkarılabilecek.
– Yayın yasaklarına aykırı yayın yapan kuruluşların yayını Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) tarafından geçici olarak durdurulacak. Yetmezse lisansları da iptal edilecek. Bu hüküm, yalnızca OHAL döneminde değil sonrasında da geçerli olacak.
– Basın Kanuna ek yapıldı: “Medya hizmet sağlayıcıları, terör eylemini, terörün amaçlarına hizmet edecek şekilde sunamaz”.
– Polis, internet abonelerine ait kimlik bilgilerine ulaşabilecek, sanal ortamda araştırma yapabilecek. Erişim sağlayıcıları, yer sağlayıcıları ve içerik sağlayıcıları, kendilerinden istenen bilgileri kolluğa vermekle yükümlü.
15- 681 sayılı KHK (6 Ocak 2017)
– TSK İç Hizmet Kanunu’nda değişiklik: Subayların sınıflandırılması, general kadrolarının belirlenmesi, görev süreleri , disiplin soruşturması yapma gibi yetkiler Genelkurmay Başkanından alınıp Milli Savunma Bakanına verildi.
16- 683 sayılı KHK (23 Ocak 2017)
– 2 televizyon kanalı kapatıldı.
– 367 kişi kamu görevinden çıkarıldı.
– Hakkında soruşturma başlatılanların doçentlik başvuruları durduruldu.
17- 684 sayılı KHK (23 Ocak 2017)
– Gözaltı süresi 7 güne indirildi. Bu sürenin Savcılık tarafından 7 gün daha uzatılabilmesi sağlandı. Ancak bu tarihten önce gözaltına alınmış olanların gözaltı süresi gene 30 güne uzatılabilecek.
– Kamu tüzel kişilerine ait olan ticari amaçlı kuruluşların sahip olduğu hisse ve varlıklar Varlık Fonu’na devredilecek. Bu kararnamenin ardından Ziraat Bankası, BOTAŞ, TPAO, PTT, Borsa İstanbul (BİST) ve TÜRKSAT gibi çok sayıda kuruluş Fona devredildi.
– Merkez Bankası bazı hizmet alımlarını ihalesiz yapabilecek.
18- 685 sayılı KHK (23 Ocak 2017)
– OHAL KHK’ları ile ilgili şikayetleri incelemek üzere 7 kişilik bir komisyon kuruldu. Komisyon kararlarına karşı iptal davası açılması mümkün. Komisyon üyelerinden üçü Başbakan tarafından, birer üye Adalet ve İçişleri Bakanlıkları ve iki üye de Hâkimler ve Savcılar Kurulu tarafından belirlenecek. Komisyon -Ağustos 2018 itibariyle- 118 binin üzerindeki başvurudan 30 binini sonuçlandırdı, sadece 1.900’ünü kabul etti. 88 binin üzerindeki itiraz ise halen sonuçlanmadı.
19- 686 sayılı KHK (7 Şubat 2017)
– 330’u akademisyen 4.464 kişi kamu görevinden ihraç edildi.
20- 687 sayılı KHK (9 Şubat 2017)
– Yüksek Seçim Kurulu, seçim yasaklarına uymayan yayın kuruluşlarını denetleyip yaptırım uygulayamayacak.
– OHAL ile kapatılan özel radyo ve televizyonların lisans ve haklarının satılması düzenlendi.
– Kış lastiği zorunluluğu bile KHK ile getirildi.
– Bankacılık Kanununda yapılan değişiklik: Bankacılık usul ve prensiplerine uygun kredi kullandırma, bu kredileri uzatma veya ek kredi kullandırma, taksitlendirme, teminata bağlama veya yeniden yapılandırma işlemleri artık “zimmet suçu” değil.
21- 688 sayılı KHK (29 Mart 2017)
Daha önce ihraç edilen 416 kişi kamudaki görevlerine iade edildi.
22- 689 yılı KHK (29 Nisan 2017)
– 3 bin 974 kişi kamu görevinden çıkarıldı, 731 kişi görevlerine iade edildi.
– 14 dernek, 1 gazete, 1 dergi, 18 vakıf, 13 sağlık kuruluşu kapatıldı. Daha önce kapatılan derneklerden 5’i tekrar açıldı.
– 670 sayılı OHAL KHK’sında yer alan “Fethullahçı Terör Örgütü (FETÖ/PDY)” ibaresine “veya diğer terör örgütlerine” ibaresi eklendi. Böylece daha önceki KHK’lerle uygulanan bazı yaptırımlara, geçmişe dönük olarak yasal dayanak kazandırıldı.
23- 690 yılı KHK (29 Nisan 2017)
– HSK üyelerinin soruşturmasında yetki Kurul’dan alındı, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığına verildi.
– Rektörlerin yurt dışına çıkışı YÖK iznine bağlandı.
– RTÜK tarafından medya hizmet sağlayıcılara uygulanabilecek idari yaptırımlar “Toplumun millî ve manevî değerlerine, genel ahlaka aykırı olamaz” ve “terör örgütlerinin amaçlarına hizmet edemez” gibi soyut ilkeleri de içerecek şekilde genişletildi. Radyo ve televizyonlardaki evlilik programları yasaklandı.
– Örgütle ilişkisi olduğu Millî Eğitim Bakanlığı tarafından belirlenen yurtdışındaki yükseköğretim kurumları, enstitü ve merkezlerden mezun olanların diploma ve derecelerinin denklik işlemleri kaldırıldı.
– 7 bin çarşı ve mahalle bekçisi için kadro açıldı.
24- 691 sayılı KHK (22 Haziran 2017)
– Askerlik Kanunu’na bir madde eklendi. Örgütle bağlantısı tespit edilen polis yükümlülerden, yoklama kaçağı ve bakayalar silah altına alınacak.
25- 692 sayılı KHK (14 Temmuz 2017)
– Emniyet Genel Müdürlüğü’nden 2.303, İçişleri Bakanlığı’ndan 1.486 kişi olmak üzere toplam 7.348 kişi ihraç edildi. 263 kişi görevine iade edildi. KHK ile kapatılan 1 dernek yeniden açıldı.
26- 693 sayılı KHK (25 Ağustos 2017)
– 120’si akademisyen 928 kişi kamudaki görevlerinden ihraç edildi. İhraç edilen 60 kişi görevine iade edildi.
– 3 Dernek, 2 gazete ve 1 haber ajansı kapatıldı. Kapatılan 1 dernek, 1 radyo kanalı ve 1 vakıf yeniden açıldı.
27- 694 sayılı KHK (25 Ağustos 2017)
– Başbakan'ın istihbarat yapılanması ve devlet memurlarıyla ilgili bazı yetkileri Cumhurbaşkanına devredildi. MİT Cumhurbaşkanına bağlandı. MİT Müsteşarı hakkında soruşturma yapılması Cumhurbaşkanının iznine bağlı.
– Milletvekillerine seçimler öncesinde ya da sonrasında işlediği suçlardan soruşturma açılabilecek. Yetki Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı ve ağır ceza mahkemesinde. Soruşturmayı bizzat Cumhuriyet Başsavcısı veya görevlendireceği vekil yürütecek.
– İhraç edilen akademisyenlerin işe iadeleri halinde atamaları Ankara, İstanbul, İzmir dışında ve çıkarıldıkları kurumların harici yerlere yapılacak. Yani bu insanların işten atılmasının hukuka aykırılığını tespit edilse bile sonuç alınamayacak.
– Mahkemeler, zorunlu müdafi hazır bulunmadan da hüküm verebilecek.
– Azami tutukluluk süresi 5 yıldan 7 yıla çıkarıldı.
– Bölge adliye mahkemelerinin yargı çevrelerinde, Tanık Koruma Kanunu’nda ve gizlik tanıklık uygulamasında değişiklikler yapıldı. Gizli soruşturmacı olarak görevlendirilen kamu görevlileri, sanık ve avukatı duruşmada bulunmaksızın dinlenebilecek. Böylece sanıklar, aleyhe iddia ve beyanlara cevap verme ve soru sorma imkânına sahip olamayacak.
– Emniyet Genel Müdürlüğü’ne 32.014, Adalet Bakanlığı’na 4 bin hakim ve savcı ile 2 bin de hakim adayı kadrosu verildi.
28- 695 sayılı KHK (24 Aralık 2017)
– 2.766 memur kamudan ihraç edildi, 115 memur göreve iade edildi
– 7 dernek, 7 vakıf ve 2 gazete kapatıldı.
29- 696 sayılı KHK (24 Aralık 2017)
– “Resmi bir sıfat taşıyıp taşımadıklarına bakılmaksızın darbe ve terör eylemleri ile bunların devamı niteliğindeki eylemlerin bastırılması kapsamında hareket eden” kişilerin fiilleri de cezasızlık kapsamına alındı. “Bunların devamı niteliğindeki…” tanımı, sadece darbe gecesi silahlanıp sokağa çıkanların ötesinde, herhangi bir yer ve zamanda, bu amaçla hareket ettiğini iddia edecek kişilere de suç işleme imtiyazı getiriyor.
– "Anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlar" nedeniyle tutuklu bulunanlara tek tip kıyafet zorunluluğu getirildi.
– Danıştaya 16, Yargıtaya 100 yeni üye kadrosu ihdas edildi. Halbuki daha bir yıl önce “ihtiyaç yok” denilerek yüksek yargı organlarının üye sayısı düşürülmüştü.
– Cumhuriyet Savcısı’na, şüpheli veya sanığı tahliye eden mahkeme kararına itiraz yetkisi tanındı. Daha önce böyle bir yetki yoktu.
– CMK’da değişiklik: Duruşmalarda okunması zorunlu olan belge ve tutanakların sadece özet olarak anlatılması yeterli.
– Milli Savunma Bakanlığı'na bağlı olan Savunma Sanayii Müsteşarlığı Cumhurbaşkanına bağlandı. Müsteşarlık personeli Cumhurbaşkanı onayı ile atanacak ve Cumhurbaşkanı bu yetkisini müsteşara devredebilecek.
– 4/C (geçici) personel statüsü kaldırıldı, bu statüdeki personel 4/B (sözleşmeli) statüsüne geçirildi.
– Şeker Kurumu ve Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu kapatıldı, yetkileri bakanlıklara verildi.
– Deprem tehlikesi altındaki olduğu belirtilen Bursa'nın Gemlik ilçesi taşınacak. Konu daha öncede gündeme gelmiş ancak Zeytin Koruma Kanunu nedeniyle yapılamamıştı.
30- 697 sayılı KHK (12 Ocak 2018)
– 262 kamu çalışanı ihraç edildi, çoğunluğu “Bylock “mağduru 2.217 kişi görevine iade edildi.
– Bir televizyon ve bir radyo kanalı kapatıldı
31- 701 sayılı KHK (7 Temmuz 2018)
– 199’u akademisyen 18.632 kişi kamudan ihraç edildi. Daha önce ihraç edilenlerden 148’i görevlerine iade edildi.
– 12 dernek, 3 gazete ve 1 televizyon kapatıldı.
Ayrıca bu dönemde OHAL kapsamında yayınlanmayan 682 sayılı Bakanlar Kurulu KHK’sıyla Emniyet, Jandarma ve Sahil Güvenlik birimlerindeki disiplin hükümlerinde değişiklikler yapılarak “Re’sen veya yetkili disiplin kurullarınca verilmiş olan disiplin cezaları, bu Kanun Hükmünde Kararname hükümleri uyarınca verilecek” denildi ki, bu Anayasaya aykırı. 668-669-700 ve 703 sayılı Bakanlar Kurulu KHK’larıyla Cumhurbaşkanlığı sistemine geçiş için gereken uyum yasaları çıkarıldı, yürütmenin tüm yetkileri Cumhurbaşkanına devredildi. 702 sayılı KHK ile de Nükleer Düzenleme Kurumu oluşturuldu.